Historia zatoczyła koło. Prof. Stanisław Juchnowicz, zmarły w 2020 r. wybitny architekt, wieloletni pracownik Politechniki Krakowskiej i były dziekan Wydziału Architektury PK, był członkiem zespołu, który projektował Nową Hutę. Dziś ta dzielnica Krakowa – m.in. dzięki zaangażowaniu architektów krajobrazu z PK – została Pomnikiem Historii. 3 lutego prezydent Polski Andrzej Duda wręczył prezydentowi Krakowa Jackowi Majchrowskiemu rozporządzenie ogłaszające „Kraków – zespół architektoniczny i urbanistyczny dzielnicy Nowa Huta” Pomnikiem Historii. W uroczystości w Pałacu Prezydenckim wziął udział prof. Zbigniew Myczkowski z PK, kierownik zespołu, który opracował wytyczne w zakresie ochrony i kszałtowania krajobrazu dzielnicy.
Nowe obiekty na liście Pomników Historii to – poza zespołem architektonicznym i urbanistycznym Nowej Huty – również: Jabłeczna – prawosławny klasztor św. Onufrego, Małujowice – kościół parafialny pod wezwaniem św. Jakuba Apostoła, Opatów – zespół kolegiaty pod wezwaniem św. Marcina Biskupa, Radom – zespół klasztorny Bernardynów, Stoczek Klasztorny – Sanktuarium Matki Pokoju, Supraśl – klasztor Męski Zwiastowania NMP, Tum – zespół archikolegiaty pw. NMP i św. Aleksego, Warszawa – gmach dawnego Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. – Pielęgnowanie tych pereł, które są, bardzo często ukryte i zapomniane, ma ogromne znaczenie dla zrozumienia wielkiej siły, jaka tkwi w nas i w naszej tradycji, z której mamy wręcz obowiązek być dumni – zaznaczył prezydent Andrzej Duda podczas uroczystości w Pałacu Prezydenckim.
Uznanie za Pomnik Historii jest jedną z form ochrony zabytków w Polsce. Dotychczas miano to zostało nadane 123 obiektom i miejscom w kraju, szczególnie cennym dla kultury narodowej. W Krakowie za Pomnik Historii uznano Stare Miasto, Opactwo Benedyktynów w Tyńcu, Kopiec Kościuszki, a teraz Nową Hutę. Dzisiejsze wydarzenie jest pozytywnym finałem wieloletnich zabiegów wielu środowisk o docenienie krajobrazu kulturowego obszaru XVIII dzielnicy Krakowa i dopełnieniem inicjatyw promujących jej dziedzictwo. Uznanie roli Nowej Huty w historii Polski pozwoli rozwijać turystykę kulturową, edukację historyczną, ale też otwiera drogę do starań o wpis tej części miasta na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.
Początki Nowej Huty
W 1949 r. rozpoczęła się budowa kombinatu metalurgicznego pod Krakowem, a także osiedla mieszkaniowego dla przyszłych pracowników. Generalnym projektantem Nowej Huty mianowano Tadeusza Ptaszyckiego, który do współpracy przy ogromnym przedsięwzięciu zaprosił Stanisława Juchnowicza, kierownika Pracowni Urbanistycznej zajmującej się odbudową Gdańska. Młody architekt objął stanowisko głównego projektanta w Biurze Projektów Nowej Huty. Pracował nad kształtem jej układu przestrzennego i był projektantem zespołów mieszkaniowych. W 1954 r. Stanisław Juchnowicz rozpoczął pracę naukowo-dydaktyczną w Katedrze Urbanistyki na Wydziale Architektury Politechniki Krakowskiej. Z uczelnią związał się na wiele lat. Prof. Juchnowicz za swoje najbardziej udane nowohuckie dzieło uważał osiedle B-2 (dziś Osiedle Zielone), otoczone: aleją Róż, ulicami Mościckiego, Wojciechowskiego i Żeromskiego. Więcej na temat prof. Stanisława Juchnowicza, wybitnego architekta i urbanisty, Honorowego Obywatela Miasta Krakowa, można przeczytać w archiwalnym numerze czasopisma „Nasza Politechnika”.
Plan Nowej Huty oparto na pięcioboku. W ten układ wpisano plac Centralny, od którego promieniście odchodziły główne arterie, tworzące podział przestrzeni na cztery sektory: A, B, C, D. Ulice miasta przecinały się pod kątem prostym tworząc kwartały pod zabudowę. W odróżnieniu jednak od luźnego modernistycznego założenia plan był zwarty, a budynki tworzyły ścisłe ciągi zabudowy. W 1951 r. Nowa Huta została przyłączona do Krakowa jako dzielnica.
Starania o ochronę dziedzictwa dzielnicy
Ogromnym walorem Nowej Huty jest fakt, że składa się zarówno z charakterystycznej architektury i unikatowej siatki urbanistycznej, jak i dobrze zachowanych obiektów, z których wiele utrzymało do dziś pierwotne funkcje użytkowe. W trosce o ochronę dziedzictwa Nowej Huty, w 2004 r. układ urbanistyczny dzielnicy został wpisany do rejestru zabytków. W 2010 r. został przygotowany pierwszy wniosek o uznanie centrum Nowej Huty za Pomnik Historii. W 2013 r. centrum Nowej Huty zostało objęte planem miejscowym, chroniącym wszystkie elementy kształtujące urbanistykę dzielnicy.
Stanisław Juchnowicz pracował nad kształtem jej układu przestrzennego i był projektantem zespołów mieszkaniowych
W 2014 r. miasto Kraków podjęło starania o utworzenie w Nowej Hucie parku kulturowego. Diagnozę i wytyczne w zakresie ochrony i kształtowania krajobrazu dzielnicy stworzyli członkowie zespołu projektowego z Politechniki Krakowskiej, pod kierunkiem prof. dr. hab. inż. arch. Zbigniewa Myczkowskiego. Eksperci z PK mogli czerpać m.in. ze swojego bogatego doświadczenia. Zespół prof. Zbigniewa Myczkowskiego z ówczesnego Instytutu Architektury Krajobrazu (obecnie Katedra Architektury Krajobrazu) Wydziału Architektury Politechniki Krakowskiej, w składzie: dr inż. arch. Krzysztof Wielgus, dr hab. inż. arch. Urszula Forczek-Brataniec, prof. PK, mgr inż. arch. kraj. Karol Chajdys, mgr inż. arch. kraj. Karolina Latusek, mgr inż. arch. kraj. Paulina Nosalska, dr inż. arch. Wojciech Rymsza-Mazur, prof. PK, mgr inż. arch. kraj. Olena Zapolska, otrzymał w 2013 r. Nagrodę Miasta Krakowa za „Plan ochrony Parku Kulturowego Stare Miasto”.
W 2020 r. obszar Parku Kulturowego Nowa Huta objął 376 hektarów, w tym m.in.: wpisany do rejestru zabytków układ urbanistyczny Nowej Huty, postmodernistyczne os. Centrum E, tereny wokół Zalewu Nowohuckiego i Nowohuckiego Centrum Kultury, część dawnej wsi Krzesławice wraz z posiadłością dworską, należącą niegdyś m.in. do Hugona Kołłątaja i Jana Matejki, a także gotycki drewniany kościół św. Bartłomieja z XV w.
W dokumencie dotyczącym uznania Nowej Huty za Pomnik Historii, złożonym w 2022 r., oprócz wskazania na wyjątkową architekturę nowohuckiego centrum, zostały uwzględnione także ważne wydarzenia związane z dzielnicą, m.in. narodziny ruchu solidarnościowego, działalność opozycyjna w PRL, a także znaczenie dzieł literackich i filmowych, polityka kulturalna, prace rewaloryzacyjne, wprowadzone formy ochrony, zaangażowanie społeczności lokalnej.
W rozporządzeniu prezydenta RP w sprawie uznania Nowej Huty za Pomnik Historii, możemy przeczytać, że obszar „Kraków – zespół architektoniczny i urbanistyczny dzielnicy Nowa Huta” obejmuje najstarszą część dzielnicy, kształtowaną od drugiej połowy XX w.
(prezydent.pl, krakow.pl, bk)