Architektura jako marka miejsca

 

27 października 2023 r. godność doctora honoris causa Politechniki Krakowskiej otrzymał profesor Wojciech Bonenberg (więcej: Prof. Wojciech Bonenberg Doktorem Honoris Causa Politechniki Krakowskiej). Poniższy artykuł ukazał się w listopadowym numerze „Naszej Politechniki” i stanowi zapis wykładu wygłoszonego przez prof. Bonenberga podczas uroczystości nadania tytułu.

 

 

Artykuł prezentuje wyniki autorskich analiz i studiów nad znaczeniem marki w architekturze i urbanistyce. Ta przeglądowa refleksja dotyczy koncepcji marki architektonicznej jako symbolu promującego miejsce (lokalizację), omawia kluczowe cechy marki i atrybuty budujące  architektoniczne wyróżniki przestrzeni. Akcentuje, że silna marka świadczy o atrakcyjności miejsca zarówno w odniesieniu do jego struktury wewnętrznej, jak i w odniesieniu do relacji zewnętrznych. Wykład prezentuje wyniki badań, których obszerne fragmenty pochodzą z autorskiej książki pt. „Moda, marka, architektura”¹ oraz z wybranych artykułów naukowych².

 

Marketing terytorialny

 

Badania dotyczące architektury jako marki przestrzeni miejskiej (brandscape) są związane z urbanistyczno-ekonomiczną analizą struktur miejskich. Badania te wpisują się w menedżerski model zarządzania miastem, odnoszący się do miasta jako jednostki osiedleńczej, działającej w konkurencyjnym otoczeniu. Najważniejsze cele tego podejścia to:

 

• aktywizacja urbanistyczna, osiągana poprzez rozwój gospodarczy;
• podniesienie atrakcyjności inwestycyjnej w celu przyciągnięcia zewnętrznego kapitału;
• poprawa standardu życia w mieście, mierzonego wysokością dochodów na mieszkańca (gospodarstwo domowe).

 

Należy zauważyć, że cele te mogą również dotyczyć mniejszych fragmentów miasta: dzielnic, osiedli, ulic lub placów. W tych skalach łatwo jest wskazać mniej lub bardziej atrakcyjne miejsca, różniące się siłą marki architektonicznej.

 

Popularną definicją marketingu terytorialnego jest zestaw działań promocyjnych, który ma na celu poprawę sposobu postrzegania danego miasta poprzez odpowiednie kształtowanie jego wizerunku. Jest to związane z:

 

• budowaniem atrakcyjnego wyobrażenia, które wspiera rozwój biznesu, tworzenie nowych miejsc pracy;
• stymulowaniem aktywności lokalnych społeczności, wzmacnianiem potencjału społecznego, aktywności lokalnej (grupy sąsiedzkie, kluby, stowarzyszenia);
• rozwojem usług socjalnych, dialogiem i partnerstwem, wspierającymi poczucie przynależności, swojskości, związki z miejscem,
• eksponowaniem danej lokalizacji jako dobrego miejsca do pracy, zamieszkania i wypoczynku.

 

Jednostki terytorialne promują się na różne sposoby. Można wyróżnić dwa podstawowe kierunki działań marketingowych:

 

• marketing skierowany na zdefiniowanie potrzeb lokalnej społeczności oraz realizację tych oczekiwań;
• marketing zorientowany na przyciągnięcie interesariuszy zewnętrznych – potencjalnych inwestorów, nabywców nieruchomości, przedsiębiorców, turystów.

 

Wymiernym wskaźnikiem tak prowadzonej polityki przestrzennej są ceny nieruchomości w miastach oraz w różnych lokalizacjach poszczególnych miast. Na przykład markę ulic handlowych może wyznaczać cena najmu powierzchni handlowej: w przypadku Fifth Avenue w Nowym Jorku jest ona dwukrotnie wyższa niż Avenue des Champs-Élysées w Paryżu i dziesięciokrotnie wyższa od ceny najmu powierzchni handlowej przy Nowym Świecie w Warszawie³.

 

Uważa się, że istotnym elementem osiągnięcia przewagi konkurencyjnej przez jednostki osiedleńcze jest marketing terytorialny. Marketing terytorialny jest wyspecjalizowanym narzędziem, wspomagającym planowanie i zarządzanie strukturami urbanistycznymi⁴.

 

W krajowej praktyce marketing terytorialny najczęściej utożsamiany jest z tworzeniem znaków reklamowych, promocji medialnych, kampanii prasowych i telewizyjnych oraz różnego rodzaju lobbingu. Typowymi narzędziami marketingu terytorialnego są symbole graficzne, będące znakami rozpoznawczymi, promującymi wyróżnione cechy miejsca. Ich celem jest w pierwszej kolejności zwrócenie uwagi, a następnie powiązanie emocjonalne odbiorcy z promowanym miejscem. Tego rodzaju symbole reklamowe mają wywoływać pozytywne emocje, nawiązujące do kreowanej marki miejsca.

 

Architektura w marketingu terytorialnym

 

Należy bardzo dobitnie podkreślić, że nawet najlepsza reklama i promocja nie będzie skuteczna, jeżeli rzeczywistość przestrzenna — bałagan, chaos kompozycyjny i odpychające otoczenie — będzie zniechęcać inwestorów, turystów i mieszkańców. Zapomina się, że najbardziej efektywnym narzędziem kreowania wizerunku miasta jest jakość architektury. To właśnie bezpośredni kontakt z otoczeniem architektonicznym wpływa na samopoczucie ludzi, ich zachowania przestrzenne i decyzje inwestycyjne.

 

W ujęciu marketingowym forma architektoniczna to czytelnie przemawiający znak, którego funkcje można porównać do marki produktu. Zawiera w sobie funkcje identyfikacyjne (pozwala się odróżnić na tle konkurencji), promocyjne (przyciąga uwagę potencjalnych klientów i zachęca ich do inwestycji), wartościujące (przedstawia sobą niepowtarzalne walory związane z tradycją i kulturą).

 

Marka daje przewagę konkurencyjną, pomaga kreować pozytywny wizerunek rynkowy, przysparza klientów, buduje lojalność, pomaga identyfikować i rozpoznawać miasto lub jego fragmenty. Marka jest również odzwierciedleniem mentalnego obrazu miasta, kreowanego przez środki masowej komunikacji. W tym ujęciu wyobraża wartości związane z aspiracjami,  stylem życia i kulturą mieszkańców. Niesie z sobą również wartości symboliczne i emocjonalne. Wszystkie te cechy odnoszą się do formy architektonicznej jako marki, dającej przewagę konkurencyjną.

 

Należy pamiętać, że przestrzeń i wypełniająca ją architektura tworzy zróżnicowaną mozaikę urbanistyczną, która oddziałuje na ludzi w zróżnicowany sposób. Niektóre miejsca wywołują poczucie satysfakcji, zadowolenia, budzą zainteresowanie, natomiast inne obszary odstraszają mieszkańców i turystów, wywołują poczucie lęku, przygnębienia, irytacji. Te na pozór subiektywne odczucia mają charakter międzyosobniczy, co oznacza, że większość mieszkańców podobnie negatywnie ocenia brzydotę i chaos kompozycyjny. Natomiast atrakcyjna architektura, piękno i ład wywołują pozytywne emocje, takie jak zachwyt, fascynacja, ciekawość. Nieprzypadkowo niektóre rejony miast (najczęściej wiązane z dobrze zachowanym dziedzictwem kulturowym) przyciągają tłumy turystów, których to tłumów nie sposób spotkać w zaniedbanych rejonach poprzemysłowych lub monotonnych osiedlach z wielkiej płyty z lat siedemdziesiątych.

 

Siła marki

 

To właśnie jakość architektury, atrakcyjność kompozycyjna, ład przestrzenny decydują o tym, czy dane miejsce przyciąga lub odpycha mieszkańców, inwestorów, turystów. Markowa architektura wywołuje pozytywne emocje, sprzyja budowaniu więzi sąsiedzkich, jest przedmiotem dumy lokalnych społeczności.

 

W wielu badaniach ta zdolność budowania pozytywnych emocji utożsamiana jest z tzw. siłą marki architektonicznej. Siła marki architektonicznej ma istotny wpływ na skuteczność procesów aktywizacji urbanistycznej, na standard życia w mieście i wartość nieruchomości. W tym ujęciu skierowanie uwagi na markę architektoniczną pozwala podjąć decyzje związane z wyborem miejsca zamieszkania, inwestycji lub destynacji turystycznej. Ludzie robią to najczęściej podświadomie.

 

Tę zależność dobrze opisuje model AIDA, obejmujący cztery kolejne reakcje użytkownika przestrzeni na przekaz marketingowy architektury:

 

• zwrócenie uwagi (A),
• zainteresowanie (I),
• zamiar (D),
• działanie (A).

 

W tym kontekście wielu autorów podkreśla, że rzeczywistość przestrzenna oddziałuje na człowieka o wiele bardziej niż kampanie medialne, znaki reklamowe, wirtualne promocje⁵.

 

Związek jakości wizualnej z emocjami jest dobrze znany scenografom teatralnym, którzy poprzez odpowiednią aranżację przestrzeni scenicznej potrafią wywołać określone reakcje widzów. W tym miejscu należy przypomnieć, że w wielu interpretacjach to właśnie architektura tworzy scenografię przestrzeni publicznych, ulic i placów. Związki architektury ze scenografią teatralną polegają na tym, że „scenografia dotyczy kształtowania przestrzeni spektaklu, a architektura — przestrzeni życia człowieka”⁶.

 

Tę prawdę potwierdza twórczość literacka Charlesa Baudelaire’a⁷, Waltera Benjamina⁸, Siegfrieda Kracauera⁹, Franza Hessela¹⁰ w odniesieniu do emocjonalnego odczuwania przestrzeni miejskiej, w motywach opisujących klimat wielkomiejskiego życia. Można przywołać wątek „flâneura” — postać oryginalnego spacerowicza, komentatora scen ulicznych, człowieka szukającego wrażeń związanych z podziwianiem architektury miasta.

 

W tej interpretacji jakość wizualna „scenografii architektonicznej” jest powiązana z przechodniem w sposób funkcjonalny, konceptualny i emocjonalny. Cechy ulic, bulwarów i placów miejskich w oczach mieszkańców i turystów nabierają wartości emocjonalnych i symbolicznych, a w rezultacie wpływają na zachowania — mogą zachęcać lub zniechęcać do przechadzki ulicą, mogą wpłynąć na decyzję wejścia do kawiarni, wyboru restauracji, zakupów w konkretnym sklepie.

 

Badania percepcji i zachowań przestrzennych w środowisku miejskim wychodzą z założenia, że ludzie wartościują wygląd otoczenia, dostrzegają jego walory i wady. Badania te doprowadziły do wykonania spójnego systemu ocen emocji związanych z postrzeganiem przestrzeni zurbanizowanej oraz kwantyfikacji odczuć związanych z odczuwaniem architektury¹¹. Na tej podstawie udało się wykonać pierwsze w Polsce mapy emocjonalne Aglomeracji Poznańskiej¹². To podejście doczekało się kreatywnych rozwinięć w wielu późniejszych badaniach¹³.

 

Interesujące podejście reprezentuje japońska metoda kansei, polegająca na dostosowaniu środowiska zbudowanego do odczuć użytkowników. Metoda dotyczy projektowania stanów emocjonalnych potencjalnych użytkowników, chodzi o prawdopodobieństwo wywołania pozytywnych odczuć za pomocą cech wizualnych i użytkowo-funkcjonalnych projektowanych rozwiązań.

 

Metoda ta z powodzeniem zaczyna być stosowana w architekturze i w urbanistyce, choć pierwotnie powstała dla przemysłu samochodowego i wzornictwa przemysłowego¹⁴. W tym zakresie można wymienić typowe odczucia, które kształtują nasz stosunek do środowiska urbanistycznego: zachwyt, sympatię, zdziwienie, prestiż, ciekawość, nudę, przygnębienie, niechęć, irytację¹⁵. Te emocje, wynikające z wrażeń wizualnych, mają wpływ na percepcję marki architektonicznej. Z tego powodu tak ważna jest diagnoza reakcji emocjonalnych, wywołanych przez wygląd otoczenia architektonicznego. Wygląd ten ma ścisły związek z zachowaniami przestrzennymi i decyzjami konsumenckimi. Jakość otoczenia architektonicznego, jego odpowiednie wyposażenie może zachęcać ludzi do nawiązywania interakcji społecznych, a to ma bezpośredni związek z aktywizacją ulicy,  dzielnicy i miasta.

 

Architektura jako komunikat marketingowy

 

Forma architektoniczna (wygląd) jest elementem tak zwanej komunikacji marketingowej. Architektura wyróżniająca się „osobowością” nabiera szczególnego charakteru jako swego rodzaju przekaz reklamowy, który ma zafascynować odbiorców. Architektura, wyrastająca z tradycji i kultury, jest świadectwem wartości miejsca, w którym powstała, i które ma być przez nią promowane. Architektura obca kulturowo — promuje kulturę innych regionów (konkurencyjnych), z którymi się identyfikuje. Stąd tak ważne jest wykreowanie własnego unikalnego wizerunku architektury jako marki związanej z miejscem, lokalizacją. W tym tkwi znaczenie marki jako elementu konkurencyjności przestrzeni¹⁶.

 

Tożsamość marki jest przede wszystkim odzwierciedleniem mentalnego obrazu związanego z miejscem, lokalizacją — wyobraża te wartości, które przestrzeń oferuje człowiekowi17. Jest więc związana z aspiracjami, osobowością, systemem wartości, kulturą mieszkańców. Niesie ze sobą również wartości symboliczne i emocjonalne¹⁸. Tożsamość marketingowa formy architektonicznej wyrasta z tradycji i kultury. Można ją rozpatrywać również jako przeciwieństwo bezkrytycznego zapożyczania obcych wzorów, unifikacji, standaryzacji, ujednolicenia i typizacji.

 

Zjawisko tożsamości może zatem być rozpatrywane pod kątem poszukiwania wartości swoistych i niepowtarzalnych, wyróżniających miejsce (lokalizacja). Najczęściej jest ono analizowane w aspekcie:

 

• wyróżnienia, podkreślenia odrębności i zaznaczenia marketingowego przestrzeni architektonicznej,
• uczytelnienia otoczenia i orientacji przestrzennej,
• wyrażenia przynależności społecznej, grupowej, regionalnej,
• potwierdzenia prestiżu i jakości.

 

Tak rozumianą tożsamość można osiągnąć poprzez:

 

• spontaniczne formowanie cech architektury, wynikające z uwarunkowań środowiskowych i kulturowych (jak ma to miejsce w architekturze ludowej),
• zamierzony proces kształtowania formy architektonicznej w celu zwrócenia uwagi, zafascynowania odbiorcy (fenomen Bilbao, oznaczający budowę silnej marki na podstawie ikony architektonicznej),
• przejmowanie przez architekturę cech estetycznych, które mają znamionować niepowtarzalność regionu, jego unikalny charakter (wyróżniająca marka, wyrastająca z tradycji, kultury, pamięci zbiorowej).

 

W tym kontekście do najważniejszych cech, budujących tożsamość marki architektonicznej, można zaliczyć¹⁹:

 

• N i e p o w t a r z a l n o ś ć — odróżnienie lokalnej architektury od konkurencyjnych odpowiedników. Chodzi tu o eksponowanie takich wartości, jak: tradycja miejsca, nastrój wnętrz urbanistycznych, unikalny wyraz kompozycyjny. Przykładem może być zindywidualizowanie detalu architektonicznego, charakterystyczne proporcje wnętrz urbanistycznych, kameralna skala, interesujące wpisanie w lokalny kontekst. Niepowtarzalność związana z lokalną tradycją jest potencjalnym źródłem nowych twórczych inspiracji, które mogą być innowacyjnie interpretowane, wzbogacając współczesny wygląd przestrzeni i nadając jej zindywidualizowany charakter.

 

• S w o j s k o ś ć — kształtowanie otoczenia architektonicznego przez pryzmat przyzwyczajeń i doświadczeń odbiorców (konsumentów). Swojskość ma istotne znaczenie dla społecznej akceptacji architektury, wywołuje silne związki mieszkańców z domem, ulicą, osiedlem, miastem. Poczucie swojskości korzystnie wpływa na wzmocnienie więzi społecznych, stan bezpieczeństwa, dbałość o dobro wspólne.

 

• Pe r s o n a l i z a c j ę — możliwość korzystania z otoczenia architektonicznego, noszącego znamiona własnych gustów i systemów wartości. Jest wyrazem odrębności i oryginalnych upodobań mieszkańców. Charakterystyczny wygląd takich elementów architektonicznych, jak ogrodzenia, wejścia do budynków i mieszkań, cokoły, gzymsy, ozdoby balkonów, kolory fasad itp., są przejawem personalizacji architektonicznej, wyrazem aspiracji, smaku i ambicji mieszkańców, właścicieli domów, sklepów, kawiarni. Personalizacja przejawia się w stylistyce, mającej odniesienie do preferencji mieszkańców oraz w formach architektonicznych, nawiązujących do upodobań i wrażliwości lokalnej społeczności.

 

• P r e s t i ż, interpretowany jako subiektywne odczucie satysfakcji, związane z obcowaniem z „markową” architekturą i otoczeniem, dające poczucie dumy, znaczenia i poważania.

 

• C z y t e l n o ś ć — istotą jest umożliwienie ludziom jasnego i precyzyjnego wyobrażenia o przestrzeni, dzięki formom architektonicznym uporządkowany sposób łączącym walory kompozycyjne i funkcjonalne. W tym znaczeniu obiekty architektoniczne są rozpoznawalnymi elementami struktury przestrzennej. Czytelność oznacza łatwą orientację w otoczeniu oraz pozwala zrozumieć rolę i znaczenie poszczególnych form architektonicznych w całości struktury urbanistycznej. Czytelność jest ukierunkowana na przyjazny odbiór wrażeń przestrzennych. Czytelna architektura kreuje środowisko przyjazne, lecz dostarczające większej ilości bodźców emocjonalnych.

 

• I d e n t y f i k a c j ę k u l t u r o w ą, czyli system wartości symbolicznych i emocjonalnych, będący wynikiem utożsamiania się z kulturą, tradycją, historią i pamięcią zbiorową miejsca. Identyfikacja kulturowa jest ważnym elementem odrębności stylistycznej w architekturze.

 

• M o d ę — pragnienie zwrócenia uwagi poprzez „bycie na czasie”.

 

Podsumowanie

 

Coraz więcej samorządów zaczyna dostrzegać wagę kreowania silnej marki miejsca. Do ich świadomości zaczyna docierać prawda, że najlepszym marketingiem terytorialnym jest atrakcyjność przestrzeni publicznych, ład przestrzenny, wyróżniająca się architektura.

 

Są to na nowo definiowane atrybuty, które w ubiegłych wiekach budziły zachwyt mieszkańców i przyciągały odwiedzających. To zapomniane już podejście do projektowania przestrzeni miasta, związane jest z filozofią spojrzenia nie „z góry”, z poziomu władz planistycznych, ale „od dołu” z poziom zwykłego człowieka — użytkownika przestrzeni publicznych.

 

We współczesnej urbanistyce rozwój procedur planistycznych, opartych na analizach „odgórnych” (funkcjonalno-technicznych, społecznych i gospodarczych itp.) znaczne wyprzedził metody planistyczne, kładące nacisk na jakość kompozycyjną, piękno, ład i harmonię wizualną, odczytywaną przez zwykłych mieszkańców i przechodniów.

 

Taki oddolny rodzaj podejmowania decyzji urbanistycznych ma istotne znaczenie w budowaniu marki miejsca. Nawet najlepsza reklama i promocja będzie nieskuteczna, jeżeli przestrzeń, którą obserwujemy własnymi oczami, jest zaniedbana, brzydka i niebezpieczna. To, co widzimy, posiada obiektywny walor kształtujący nasz stosunek do otoczenia. Atrakcyjna architektura sama w sobie jest przekazem marketingowym, przyciągającym ludzi do określonych miejsc. W tym ujęciu marka  architektoniczna jest unikalnym rodzajem syntezy przeżyć estetycznych i atrybutów funkcjonalno-użytkowych, które mogą przyciągać lub odpychać ludzi. W tym rozumieniu można wyróżnić szereg atrybutów marki:

 

• atrybuty przestrzenne: czytelność, zróżnicowanie kompozycyjne, kolor, artykulacja, rytm, materiał itp.,
• atrybuty psychiczne: emocje wywoływane przez otoczenie urbanistyczne — ciekawość, obawa, zachwyt, poczucie bezpieczeństwa itp.,
• atrybuty kulturowe: pamięć, genius loci, dziedzictwo kulturowe, tożsamość, swojskość itp.

 

Łatwo zauważyć, że są to całkiem inne kryteria niż te stosowane w „odgórnym” podejściu  administracyjno-biurokratycznym. Wydaje się, że mają one o wiele większe znaczenie w budowaniu silnej marki przestrzeni. Tworzą realną przewagę konkurencyjną, promują własne unikalne wzory marki, wyrastające z lokalnej tradycji i tożsamości.

 

 

Prof. dr hab. inż. arch. Wojciech Bonenberg jest specjalistą w zakresie architektury przemysłowej i planowania przestrzeni, byłym dziekanem Wydziału Architektury Politechniki Poznańskiej, członkiem Komitetu Architektury i Urbanistyki PAN.

 

 

 

Zob. artykuł w czasopiśmie "Nasza Politechnika"

 

 

 

 

Zdjęcia: Jan Zych

 

 

 

 

1 Zob.: W. Bonenberg, „Moda, marka, architektura”, Politechnika Poznańska, Poznań 2014.

2 Zob.: Tegoż, „Architecture as a City Brand — an Example of Poznan Metropolitan Area”, Czasopismo Techniczne, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, 1-A/1/2012, ISSUE 1 oraz „Przestrzeń emocjonalna” [w:] „Studium uwarunkowań rozwoju przestrzennego Aglomeracji Poznańskiej”, Centrum Badań Metropolitalnych UAM w Poznaniu, Poznań 2012.

3 Zob.: Colliers International Key Findings & Methodology, London 2022.

4 Zob.: W. Deluga, „Marketing terytorialny jako sposób osiągnięcia przewagi konkurencyjnej przez jednostki osadnicze”, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego 724; Ekonomiczne Problemy Usług nr 97, 2012, s. 325–341.

5 Zob.: V. Ondrejicka, M. Finka, M. Husar, L. Jamecny, „Urban Space as the Commons — New Modes for Urban Space Management”, IOP conference series: Earth and environmental science, vol. 95 (5), 2017. DOI:10.1088/1755-1315/95/5/052004; R. Akbar, R. N. Seyyed, „Improving the Environmental Qualities of City Entrances According to People’s Views (A Case Study: Saqqez City Entrances)”, Geography and Environmental Planning, vol. 34 (1), 2023, p.1–24; S. Kang, „Travelers’ pro‐environmental behaviors in the Hyperloop context: Integrating norm activation and AIDA models”, The International Journal of Tourism Research, vol. 24 (6), 2022, p. 813–826; A. A. Bukova, L. A. Zazykina, „E-marketing as a tool for promoting towns”, Vestnik Voronežskogo gosudarstvennogo universiteta inženernyh tehnologij, 2020, vol. 82 (1), p. 360–364; O. Semenyuk, A. Slyamkhanova, E. Yeraly, T. Abdrashitova, A. Butabekova, „Integrated Urban Design”, Civil Engineering and Architecture, 2022, vol. 10 (4), p. 1631–1640.

6 Zob.: B. Stec, „Architektura spektaklu”, „Znak” nr /2019. Dostęp: https://www.miesiecznik.znak.com.pl/barbara-stec-architektura-spektaklu/.

7 Zob.: Ch. Baudelaire, „The Painter of Modern Life and Other Essays”, translated by Jonathan Mayne, Phaidon, London 1964.

8 Zob.: W. Benjamin, „Paris: Capital of the Nineteenth Century”, Perspecta, vol. 12/69, The MIT Press 1969, p. 163–172.

9 Zob.: S. Kracauer, „The Street (Die Strasse)”, Frankfurter Zeitung, 1924, Feb. 3/24, Stadt-Blatt.

10 Zob.: F. Hessel, „Spazieren in Berlin”, Verlag für Berlin-Brandenburg, Berlin 2011.

11 Zob.: W. Bonenberg, „Architecture as a City Brand — an Example of Poznan Metropolitan Area”, op.cit.

12 Zob.: W. Bonenberg, „Przestrzeń emocjonalna”, op. cit.

13 Zob.: J. Panek, „Emotional Maps: Participatory Crowdsourcing of Citizens´ Perceptions of Their Urban Environment”, Cartographic Perspectives, 2018, no 91/18 oraz J. Panek, R. Barvíř, J. Koníček, M. Brlík, „The emotional map of Prague — data on what locals think about the Czech capital?”, Data in brief, 2021, vol. 39.

14 Zob.: P. Caratelli, A. Misuri, „Kansei Design and Its Applications in Architecture and the Built Environment”, Human Interaction, Emerging Technologies and Future Applications II (p. 45–50). Part of the „Advances in Intelligent Systems and Computing”, book series (AISC, vol. 1152). International Conference on Human Interaction and Emerging Technologies 2020.

15 Zob.: W. Bonenberg, op.cit.

16 Zob.: W. Bonenberg, „Architecture as a City Brand — an Example of Poznan Metropolitan Area”, op.cit.

17 Zob.: Y. V. Gorgorova, „City brands: identity in the urban environment”, IOP Conference Series: Materials Science and Engineering, 2019, vol. 698, Issue 3. DOI 10.1088/1757-899X/698/3/033030.

18 Zob.: A. Lucarelli, „Place branding as urban policy: the (im)political place branding. Cities”, 2018, vol. 80, p. 12–21; K. VanHoose, M. Hoekstra, M. Bontje, „Marketing the unmarketable: Place branding in a postindustrial medium-sized town”, Cities, 2021, vol. 114.

19 Zob.: W. Bonenberg, „Moda, marka, architektura”, op.cit